Teori Belge Osmanlı Türkçesi Mûsikî Tekâmül Dersleri

[orkun zafer özgelen]

İsmail Hakkı Bey'in 1926'da basılan Musiki Tekamül Dersleri adlı makam nazariyat kitabı. Aslında bu kitap çevrilmiştir, fakat ben burada hem aslını paylaşmak, hem de Osmanlıca bilen üyelerimizin birer sayfa çevirerek, makam anlatımları üzerinden belki teorik tartışmalar yapabileceğimiz kanaatindeyim. İsmail Hakkı Bey karar perdeleri aynı olan makamları gruplandırarak anlatma metodunu kullanmıştır. Rast makamı ile başlayıp, aynı perdede karar veren diğer makamlara 'terkip' diyerek, kısa bir tarif vererek altında o makamda bir seyir verir. Bu da seyrin makam anlatımındaki önemini bir defa daha bize göstermektedir.

 

[Derûnhân]

Teşekkürler. Maalesef Eski Türkçe bilmeyenlerdenim ama bu paylaşım çok değerli. Benim şahsî olarak en kapsamlı bulduğum bestekârdır kendisi, yâni paha biçilemez kendisinden bizzat bilgi alabilmek.

 

[orkun zafer özgelen]

Ben ilk sayfayı çevirerek başlıyorum

'Rast makamının seyri: Bu makam dört şubeden biri olan 'Arap Çargâhı'nın şeddinden alınmıştır.

O dönemde bizim şu anda bildiğimiz Rast makamı 'Arap Çargâh'ı' olarak, Saba perdesine kullanan Çargâh ise 'Türk Çargâh'ı' olarak ele alınıyor. Bu konu enteresandır.

 

[orkun zafer özgelen]

İsmail Hakkı Bey Rehavi'yi de bir makam olarak ele almış ve Segâh kolundan olduğunu yazmıştır.

"Rehavi makamının seyri: Rast perdesinde karar eden bu makam ayni Rast makamı gibi olup içinde biraz Sazkâr ile Bayati seyri olduğu gibi Yegâh perdesine dahi inmek esasındadır"

Buradaki Segâh kolundan ibaresi enteresandır. Kanatemiroglunda ismi.olup cismi.olmayan.makamlar arasinda gosterilen Rehavi, İsmail Hakkı Bey'de Sazkâr ile ilişkilendirilmiştir. Evliya Çelebi'de trompet melodilerini bol kullanan bir makam olarak söz edilen Rehavi'nin yegah-rast, rast-neva, neva-gerdaniye atlamalari gercekten de, bu intibaı veren bir yapıdadır.

 

[orkun zafer özgelen]

"Terkip
Sazkâr makamının seyri: Rast perdesinde karar eden bu makam ayni Rast makamı gibi olup içerisinde Segâh makamının asma kararları olduğu gibi Yegâh perdesine inme esasındadır"

"Terkip
Sûzidilârâ makamının seyri: Rast perdesinde karar eden bu makam ayni Rast makamı gibi olup içerisinde Hicaz makamının asma kararları olduğu gibi biraz Nikriz makamının seyri dahi olabilir"


Sazkâr ve Suzidilârâ makamı terkip olarak ele alan İsmail Hakkı Bey, Sazkâr makamının Rast gibi olduğunu içinde Segâh nağmeleri ile gezinip Yegâh perdesine indiğini yazmaktadır. Gerçekten de eserlere baktığımızda Rast-Segâh-Neva ekseninde bir hareket görebiliyoruz. Gerek Tanburi Ali Efendi'nin, gerek Numan Ağa, Emin Ağa, Hampartzum Limonciyan Efendi'nin eserlerini incelediğimizde, gerçekten de karara giderken bu inişi görebiliyoruz.

III. Selim tarafından terkip edilen Suzidilârâ makamı İsmail Hakkı'nın da dediği gibi içinde Hicaz ve Nikriz nağmelerini barındırmaktadır. Bununla beraber Büzürg makamı ile de ilişki kurduğu ve ondan ödünç nağmeler aldığı da eserlerden tespit edilmektedir.

 

[orkun zafer özgelen]

"Terkip
Nikriz makamının seyri: Rast perdesinde karar eden bu makam Hümayûn makamının seyriyle Rast perdesinde karar etmesiyle olur"

"Terkip
Pençgâh makamının seyri: Rast perdesinde karar eden bu makam aynı Rast makamı gibi olup içerisinde Isfahan Ruy-i Neva makamının seyriyle makam-ı Rast'ta karar eder"

Nikriz ve Pençgâh makamını terkip olarak ele alan İsmail Hakkı Bey, Nikriz'i Hümayûn makamı ile ilişkilendirmiştir. Bunun sebebi Neva perdesinde yapılan Buselik çeşnisinden olabilir. Fakat yine de Hümayûn makamının, Nikriz'i tarif etmek için yeterli olup olmadığı sorgulanabilir. Nikriz'in kendine özgü bir nağme hareketi vardır. Özellikle beşinci dereceden (Neva perdesi) başlayıp karara (Rast) giderken yapılan aksanlı hareket. Segâh ve Rast ekseninde dolaşıp, portamento yaparak Nikriz çeşnisini göstermesi Nikriz makamının asıl karakterini yansıttığı söylenebilir.

Beşinci yer manasına gelen Pençgâh, Rast perdesinin beşinci derecesi olan Neva perdesi ile ilişki kurup, Rast-Neva ekseninde hareketini yapar. İsmail Hakkı Bey'in de tarif ettiği gibi Isfahan Ruy-i Neva makamı ile (ki bu makamda Gazi Giray Han dışında eseri olan bestekar yoktur) ilişki kurduğundan dolayı Hicaz perdesini alır ve Neva perdesini destekler. Burada ortaya çıkan Isfahan nağmesi de Pençgâh makamının karakteristiğidir. Hatta burada çıkan triton (üç tam ton) da sıklıkla duyurulur. Bununla beraber beste-i kadim olan Pençgâh ayinde Hicaz perdesi görülmemektedir. Ayinde Rast-Neva arasında yapılan nağmeler, Hüseyni perdesini destekleyici perde olarak kullanmakta ve İnici-çıkıcı bir Rast görünümü vermektedir.
Bu makam bugün kullanılmamaktadır. İsmail Hakkı'nın makam-ı Rast'ta karar eder demesi en önemli noktadır, demek ki başka makamlar ile ilişki kuran ve Rast ile karar veren, aslında özü Rast olan bir makamdır.

 

[orkun zafer özgelen]

"Terkip
Rast-ı Cedid makamının seyri: Rast perdesinde karar eden bu makam aynı Rast makamı gibi olup Neva perdesini Dügâh perdesini ittihaz ederek aynı perdede biraz Hicaz seyri gösterip yine makam-ı Rastın seyri ile karar eder"

"Terkip
Nihavend-i Kebir makamının seyri: Rast perdesinde karar eden bu makam aynı Nihavend makamı gibi olup Neva perdesi Rast perdesi ittihaz ederek Neva perdesi üzerinde dahi aynı Nihavend makamını icra edip yine makam-ı Nihavendin seyri ile perde-i Rastta karar eder"

İsmail Hakkı Bey Rast-ı Cedid makamında Neva ve Dügâh perdelerini vurgulayarak, bu makamı Neva makamı ile ilişkilendirmiş ve Neva perdesinde Hicaz seyri gösterdiğini yazmıştır. Burada Rast-ı Cedide benzeyen Sûzinâk makamından bahsedilmemesi önemli bir noktadır. Buna göre Rast-ı Cedid makamı Neva makamını da içinde gösteren ya da ondan ödünç nağmeler alan ve Neva perdesinde Hicaz gösterip Rast'ta Rast çeşnili karar eden bir makamdır.
Tarifin altında verilen seyrin vezni (usulü) için 'Kazancılar Düyeği' denilmiştir. Bazı kaynaklarda, bügün kullandığımız 'auftakt' yani eksik ölçü ya da önden gelen nota manasına gelen terim yerine, bu deyimin kullanıldığı yazılmaktadır.

İsmail Hakkı Bey Nihavend-i Kebir makamı için Rast ve Neva perdesinde Nihavend yapan bir yapıdan bahsetmiştir. Bugün Arel-Ezgi sisteminde bu yapılara Rast'ta Buselik ya da Neva'da Buselik denilmektedir. Verilen seyre göre Neva perdesinde Nihavend makamı yapılıp, karara gidilirken Rast perdesinde asıl Nihavend makamına dönülüp karar verildiği görülmektedir.

 

[orkun zafer özgelen]

"Terkip
Nihavend makamının seyri: Rast perdesinde karar eden bu makam dört şubeden biri olan Dügâh kolundan Buselik makamını Rast perdesinde icra etmekle olur. Lakin Buselik makamının yani çarı yek perdelerinden farkı olduğundan Buselik makamı sırasına müracaat olunur"

"Terkip
Neveser makamının seyri: Rast perdesinde karar eden bu makam aynı Nihavend makamı gibi olup, farkı ise Çargâh perdesi yerine ekseri Hicaz perdesi kullandığından Nihavendden ayrulub Neveser makamı denilmiştir"

İsmail Hakkı Bey Nihavend makamını Arel'de olduğu gibi Buselik makamının Rast perdesindeki hali olarak ele almıştır. Bununla beraber 'şed' ifadesini kullanmamıştır. Çarı yek yani çeyrek ifadesi tahminimce Buselik'teki Buselik-Çargâh, Nihavend'deki Dügâh-Kürdi perdelerini ifade etmektedir. Kısaca Buselik makamındaki çeyrek ses ile Nihavend'deki çeyrek sesler farklıdır denilmek istendiği düşünülebilir. Bununla beraber Nihavend perdesinden bahsetmemesi ve seyrin Buselik makamı gibi olduğunu yazması, Arel'den önce de bu anlayışın olduğunu, bize göstermektedir.

Neveser makamı ise Nihavend makamı ile ilişkilendirilip, yalnızca Hicaz yani do diyez perdesi kullandığından bu adı aldığı söylenmektedir. Bununla beraber bugün Nikriz çeşnisinden dolayı, Nikriz ile de bağlantısı olduğunu bildiğimiz Neveser makamının Neva üzerinde Hicaz yapmasından bahsedilmemektedir.

Neveser makamı ile ilgili benim fikrim ise henüz tam net değildir. İçinde bir çok makam taşıyan bir mürekkep makam olduğu söylenebilir. Nihavend, Dügâh'ta Hicaz, Nikriz, Neva'da Hümayun, gibi makamlardan ödünç nağmeler ve çeşniler aldığı söylenebilir. Oldukça komplike bir makam kanımca

 

[orkun zafer özgelen]

"Terkip
Bezm-i Tarab makamının seyri: Rast perdesinde karar eden bu makam aynı Nihavend makamı gibi olup, farkı ise Neva perdesi yerine Sabâ perdesi, Şûri perdesi yerine Hüseyni perdeleri kullanarak yine makam-ı Nihavendin seyri ile perde-i Rastta karar ider"

"Terkip
Sûzinâk makamının seyri: Rast perdesinde karar eden bu makam aynı dört şubeden biri olan Segâh kolundan Hüzzam makamını icra edip Segâh perdesine geldikde Segâh perdesini Hicaz perdesi ittihaz edip Rast perdesi üzerinde Hümayun zirgüle makamının seyri ile Rast perdesinde karar ider"

Bezm-i Tarab makamı bugün çok kullanılan bir makam olmasa da, İsmail Hakkı Bey verdiği seyir tarifine mükabil, Neva perdesi yerine bugün kullanılmayan Sabâ perdesi (perdesi) kullanmış ve yine bugün kullanılmayan Şûri perdesi (Mi bemol) yerine Hüseyni perdesi kullanarak Nihavend makamı gibi karar vermiştir. Makam bütüncül olarak Sabâ perdesi kullanan Nihavend-i kebir makamını andırmaktadır.

Sûzinâk makamı Hüzzam ile ilişkilendirilmiş ve bugün Zirgüleli Sûzinâk makamı olarak kullanılan makamın seyri tarif edilmiştir. Arel sisteminde Zirgüleli Hicaz makamının şeddi olarak verilen makam, İsmail Hakkı'da da benzer şekilde Rast perdesinde Hümayun Zirgüle makamı gibi karar verildiği söylenerek, şed kavramı kullanılmasa da, 'yerine' kelimesi kullanılarak şed anlamı verilmektedir. Bu bir nevi makamın başka perdeye aktarılmasıdır.

 

[huseyink]

Bu risale Nermin Kaygusuz tarafından çevrilip yayımlanmıştı.

 

[orkun zafer özgelen]

Bu risale Nermin Kaygusuz tarafından çevrilip yayımlanmıştı.

Biliyorum ve zaten başında şunu yazmıştım. Ben teorik tartışma yapabilir miyiz ve yeni bakış açıları katabilir miyiz diye paylaşıyorum


"İsmail Hakkı Bey'in 1926'da basılan Musiki Tekamül Dersleri adlı makam nazariyat kitabı. Aslında bu kitap çevrilmiştir, fakat ben burada hem aslını paylaşmak, hem de Osmanlıca bilen üyelerimizin birer sayfa çevirerek, makam anlatımları üzerinden belki teorik tartışmalar yapabileceğimiz kanaatindeyim."